برگرفته از مقاله دكتر دكتر محمدرحيم رهنما

عضو هيات علمى دانشگاه فردوسى مشهدو مدير گروه جغرافياى ممالك اسلامى

طرحهاى عمده اجرا شده

تشخيص جنبه‏تاريخى شهر مشهد

مقدمه

پيدايش و رشد شهر مشهد مرهون وجود مرقد مطهر حضرت رضاعليه‏السلام امام هشتم شيعيان جهان است. كه در سال‏203-202 ه ق به دست مامون خليفه عباسى به شهادت رسيد.

رشد شهر تا قرن هفتم كه بر اثر هجوم مغول شهرهاى بزرگى چون طوس و نيشابور ويران شدند، چندان محسوس نبود. ولى پس از آن زمينه رشد و توسعه شهر فراهم شد. با روى كارآمدن صفويه و رسمى شدن مذهب شيعه در ايران توسط شاه اسماعيل صفوى رشد شهر سرعت‏بيشترى گرفت. حصار اصلى شهر و خيابانهاى عمده معروف به بالا و پايين خيابان در اين دوره ساخته شد. با روى كار آمدن نادرشاه افشار و انتخاب مشهد به عنوان پايتخت‏بر اعتبار و عظمت‏شهر بيش از پيش افزوده شد; تا جايى كه جمعيت آن به حدود 250000 نفر افزايش يافت. ولى پس از حكومت افشاريه تا اواخر حكومت قاجاريه بتدريج از اعتبار شهر كاسته شد، جمعيت آن به حدود 80 نفر تقليل يافت.

شهر مشهد از آغاز قرن سيزدهم (روى كار آمدن رضاخان -1299 ه ش) همگام با تحولاتى كه در كشور پيش آمد با تغييرات اساسى مواجه شد. گسترش فيزيكى شهر باعث تخريب حصار قديمى شهر شد (1310 ه ش). شهر قديم كه در داخل حصار برجاى مانده از دوره صفويه محصور بود و با بافت ارگانيك (طبيعى آشفته) مشخص بود، بخشى از شهر را تشكيل مى‏داد. محله‏هاى مشهور و قديم شهر از جمله نوقان، سراب، بالا خيابان و پايين خيابان، عيدگاه، سناباد و سرشور در نتيجه جراحيهاى شهرى و احداث خيابانهاى جديد، دچار از هم گسيختگى كاركردى و فضايى شدند. جمعيت‏شهر از حدود 50 هزار نفر در سال 1275 ه ش به حدود 176471 نفر در سال 1320 ه ش افزايش يافت. روند رشد فيزيكى و جمعيتى مشهد شدت گرفت. به طورى كه جمعيت‏شهر تا سال 1355 به حدود667777 نفر و وسعت‏شهر به حدود 78 كيلومتر مربع افزايش يافت. پس از پيروزى انقلاب اسلامى جمعيت‏شهر تا سال 1375 به حدود 1870000 نفر و وسعت‏شهر به حدود 200 كيلومتر مربع رسيد.

همگام با وقوع تحولات عمده جمعيتى، كاركردى و كالبدى در مشهد، محدوده مركزى شهر و به ويژه محلات مسكونى آن كمتر دچار تحول و دگرگونى شدند و ساختار سنتى خود را حفظ كردند. محدوده بافت قديم شهر مشهد داراى وسعتى در حدود11689 هكتار و جمعيتى برابر165087 نفر در سال 1370 بوده است. على‏رغم استقرار «هسته مذهبى‏» (بارگاه حضرت رضا با وسعت تقريبا 70 هكتار) و «هسته تجارى اصلى شهر» در اين محدوده در قالب بازارهاى عمده تجارى، عناصر ديگرى از جمله; محلات مسكونى، صدها مسجد، حسينيه، مرقد بزرگان، كاروانسرا و غيره دارد. در اثر تلاشهاى گسترده‏اى كه از گذشته تا به حال در خصوص احياى مركز شهر انجام گرفته، تعداد زيادى از اين بناها و كاروانسراها تخريب شده‏اند.

طرحهاى عمده اجرا شده عبارتند از:

1- طرح احداث خيابانهاى بالا و پايين خيابان توسط شاه عباس صفوى

2- طرح احداث خيابانهاى جديد بر بافت قديم شهر بين سالهاى‏1307 تا 1310 ه ش به دستور و امر رضاخان (خيابان طبرسى، امام رضا(ع)و ...)

3- طرح احداث ميدان پيرامون حرم مطهر در سال 1310 ه ش به دستور رضاخان كه باعث اتصال محور بالا خيابان به پايين خيابان شد.

4- طرح موسوم به «فلكه حضرت رضاعليه‏السلام به شعاع 330 متر و وسعت 30 هكتار در سال 1354

5- طرح توسعه حريم حرم رضوى به وسيله آستان قدس رضوى با وسعت‏57 هكتار كه از سال 1360 آغاز شده و هنوز ادامه دارد.

6- طرح نوسازى و بازسازى بافت پيرامون حرم مطهر حضرت رضاعليه‏السلام با همكارى وزارت مسكن و شهرسازى، آستان قدس رضوى و شهردارى مشهد كه از سال 1371 در محدوده‏اى به وسعت‏337 هكتار آغاز شده است.57 هكتار از اين محدوده، مجموعه حرم مطهر حضرت رضاعليه‏السلام مى‏باشد. بهترين طرحى كه از آن انتظار بهبود مركز شهر مى‏رود، اين طرح است، ولى به علت اتخاذ الگوى نوسازى بزرگ مقياس كه خواهان نوسازى كامل منطقه است، باعث مسايل و مشكلات متعدد اجتماعى و اقتصادى براى ساكنان و محو هويت قديمى و تاريخى منطقه مى‏شود. و به نابودى بخشى از ميراث كهن يعنى جلوه‏هاى فرهنگى و ميراثى منتهى مى‏شود.

Top

تشخيص جنبه‏تاريخى شهر مشهد:

1- ميراث فرهنگى: عمده‏ترين بنايى كه در شهر مشهد داراى جنبه ميراثى است. يعنى هم بيانگر ذوق، سليقه و استعداد گذشتگان است و هم جزء نوادر فرهنگى است و در نوع خود بى‏نظير است و از زيبايى مافوق تصورى برخوردار است، مجموعه حرم مطهر حضرت رضاعليه‏السلام با حدود57 هكتار وسعت و بالغ بر دهها عنصر متفاوت و درعين‏حال به هم پيوسته است (مسجد، مدرسه، كتابخانه، موزه، دانشگاه و ...).

مسجد گوهرشاد با6 قرن سابقه تاريخى و وسعت /10000 متر مربع گنجينه عظيم معمارى دوره تيمورى از ديگر آثار باستانى شهر مشهد در مجموعه حرم مطهر حضرت رضاعليه‏السلام است.

مسجد هفتاد و دو تن (شاه سابق) مدرسه پريزاد و مدرسه دو در كه از آثار دوره تيمورى مى‏باشند، از ديگر نوادر تاريخ هستند. ساير بناهاى با ارزش تاريخى از قبيل مقبره نادر شاه، گنبد خشتى، گنبد سبز، قبر سبز، مقبره پيرپالان‏دوز و دهها بناى ديگر جزء آثار و يادمانهاى دوره گذشته مى‏باشند كه داراى ارزش معمارى، اجتماعى و مذهبى هستند; و برجنبه تاريخى بودن شهر مشهد افزوده‏اند (حدود 21 مدرسه علميه مذهبى، 140 مسجد، 150 حسينيه، 70 كاروانسرا، 20 آب انبار در محدوده قديم شهر).

Top

2- سيماى بافت كالبدى شهر: روند شكل‏گيرى زمانى مكانى بافت كالبدى شهر از سال 202 ه ق تا 1375 ه ش بيانگر تكامل تاريخى و تمدن شهرى در يك دوره زمانى 1200 ساله است. و نماد عينى «منابع مادى‏» و «غناى فرهنگى‏» دوران گذشته از بافت آشفته با معابر پر پيچ و خم تا بافت منظم و شطرنجى معاصر است. محدوده بافت تاريخى / قديمى شهر مشهد كه بيانگر تحولات كالبدى سيماى شهر از ابتداى پيدايش تا حدود سالهاى 1300 ه ش مى‏باشد، بالغ بر11689 هكتار است كه گنجينه‏اى غنى از يادمانهاى بى‏نظير و زيباى تاريخى است.

على‏رغم تخريب بسيارى از آثار باستانى اين ناحيه در طول تاريخ در نتيجه دخالتهاى مقطعى، موردى نه‏چندان انديشيده - كه باعث ويرانى صدها بنا از جمله، دروازه‏ها، برجها، حصارها، مقر حكومتى (ارگ)، مساجد، حسينيه‏ها، مدارس، آب انبارها، يخدانها، كاروانسراها، بازارچه‏ها، سراها و... شده است - هنوز سير تكامل مدنيت و تمدن‏بشرى را در خلوت كوچه‏هاى پرپيچ و خم محلات‏قديمى شهر مى‏توان جستجو نمود.

عظمت محله نوقان را بايستى در وجود مسجد امام رضاعليه‏السلام (اولين مسجدى كه گويا امام رضاعليه‏السلام در آن نماز گزارده است) و اشارت زنان محله در بخشيدن مهريه شوهرانشان براى كسب اجازه در تشييع جنازه حضرت رضاعليه‏السلام مى‏توان يافت. تپ‏المحله با بازارچه محله‏اى و قهوه‏خانه‏هاى سنتى و بى‏نظيرش; همراه مساجد و آب انبارها نمونه زنده‏اى از عظمت، استوارى و پويايى شهر قديم مشهد است. ولى افسوس كه عظمت اجتماعى - تاريخى و ميراثى چنين بافتهاى كهن شهرى در نهيب و خشم سوداگرى اقتصادى در حال سوختن است

Top

3- تركيب جمعيت‏ شهر (ساكن و غير ساكن / زاير): يكى ديگر از شاخصهايى كه مى‏توان به وسيله آن شهر تاريخى را تا حدى شناخت، مساله تركيب جمعيت و به ويژه نسبت جمعيت غيرساكن به ساكن است.

براساس آمار و اطلاعات نسبت جمعيت زاير به كل جمعيت‏شهر 98/68% بوده، ولى در سال 1370 اين نسبت‏9/88% بوده است. رشد جمعيت‏شهر در مدت‏63 سال به طور متوسط 18/6% و زايران 1/8% در سال بوده است، كه رشد بالاى جمعيت زاير در مقايسه با جمعيت‏ساكن را نشان مى‏دهد. به‏طور كلى در طول مدت‏63 سال نسبت جمعيت زاير به كل معيت‏شهر 4/77% بوده، كه رقم نسبتا بالايى است.

همچنين پيش‏بينى مى‏شود تا سال 1395 جمعيت‏شهر مشهد به 4/5ميليون‏نفر و جمعيت زاير به حدود 26312000 نفر افزايش يابد. درنتيجه نسبت جمعيت زاير به جمعيت‏شهر به‏97/82% افزايش خواهد يافت. پس، بررسى‏تركيب معيت‏شهر نمايانگر غلبه تعداد زايران (جمعيت غيرساكن) و در نتيجه توريستى‏بودن شهر مشهد به لحاظ تركيب جمعيت مى‏باشد. روند تحولات‏جمعيت‏ساكن و غيرساكن (زاير و مسافر) شهر مشهد در جدول ذيل آمده است.

Top

4- تركيب شاغلان در بخشهاى مختلف اقتصادى: يكى ديگر از شاخصهايى كه به وسيله آن امكان شناخت‏شهر تاريخى تا حدى وجود دارد، بررسى تركيب شاغلان بخشهاى مختلف اقتصادى است. اشتغال معلول فرم و كاركرد شهر است، كاركرد تاريخى / قديمى فرصتهاى شغلى خاصى در زمينه فعاليتهاى خرده فروشى، صنايع دستى، هتلدارى، حمل و نقل و انباردارى و ... به وجود مى‏آورده است.

بررسى 20 ساله درصد شاغلان در بخشهاى مختلف اقتصادى در شهر مشهد نمايانگر تغييراتى عمده است. به طورى كه درصد شاغلان بخش كشاورزى در حال كاهش مداوم است. يعنى از 2/6% در سال 1335، به‏7/2% در سال 1365 كاهش يافته و درصد شاغلان بخش خدمات از 2/54% به‏6/63% افزايش يافته است. تحليل روند درصد شاغلان بخشهاى مختلف در چهار دوره آمارى نمايانگر «خدماتى‏» بودن نقش شهر است. جنبه زيارتى / سياحتى مشهد كه سالانه جاذب ميليونها زاير از سراسر ايران و جهان است، نقش عمده‏اى در افزايش نسبى فعاليتهاى خدماتى مورد نياز زايران و مسافران در شهر مشهد داشته است. اين وضعيت در جدول ذيل مشخص شده است.

همچنين درصد كارگاههاى مستقر در محدوده قديمى شهرها تا حدى نمايانگر نقش و كاركرد آن قسمت از شهر است. مثلا در محله سرشور مشهد 2/59% كارگاهها از نوع بازرگانى، رستوران و هتلهايى است كه خود نمايانگر ارائه خدمات به گروههاى غيربومى و زايران است.

Top

5- تركيب درآمد اقتصادى شهر:

يكى از شاخصهاى مهم شناخت‏شهر تاريخى درآمد شهر است. شهرى تاريخى است كه بخش عمده درآمد آن از طريق فعاليتهاى توريستى تامين مى‏شود. با توجه به بررسيهاى به عمل آمده ضريب ماندگارى زايران و مسافران در شهر مشهد به طور متوسط 8/3 روز در سال 1365 بوده است. لذا با توجه به حدود 735/9 ميليون نفر زاير و ميانگين هزينه نفر7/13092 ريال، مجموع درآمد حاصل رقمى برابر127 ميليارد ريال برآورد شده است. حال اگر اين رقم ثابت فرض شود، در سال 1395 ه ش درآمد حاصل از زايران شهر مشهد به رقمى حدود49/344 ميليارد ريال افزايش مى‏يابد كه رقم بسيار بالايى است، و نمايانگر نقش تاريخى - توريستى و زيارتى - سياحتى شهر و در نهايت تاريخى بودن مشهد است. شاخصى كه شهر تاريخى - توريستى بر آن بنا شده است.

Top

6- ديدگاههاى جمعيت غيرساكن:

يكى از شاخصهاى كه به وسيله آن شناخت‏شهر تاريخى / توريستى ممكن است، بررسى ديدگاهها و به ويژه «اهداف‏» سفر مسافران غيرساكن در شهر مى‏باشد. بررسيهاى به عمل آمده، نشان مى‏دهد كه از يك نمونه‏گيرى 40 هزار نفرى در سال 1365 از مسافران شهر مشهد 1/132%، هدف سفر را زيارت 5/22%، گردش و ديدار، 4/22% تجارت و 22% ساير موارد ذكر كرده‏اند، كه خود نمايانگر تاريخى / توريستى بودن شهر است. درعين برخوردارى از اين ويژگى، شهر مشهد، با مشكلات متعددى در خصوص تامين نيازمنديهاى زايران مواجه است.7/22% زايران و مسافران مشكل محل اقامت و 4/22% مشكل رفت‏وآمد را به عنوان مشكلات عمده ذكر كرده‏اند. بنابراين حل اين مسايل ضرورت دارد.

7- ساير جاذبه‏هاى زيارتى - سياحتى (تاريخى / توريستى) شهر مشهد:

ساير جاذبه‏هايى كه همراه جاذبه زيارتى باعث جذب جمعيت غيرساكن و غيربومى به مناطق تاريخى / توريستى محدوده شهر مشهد مى‏شوند، آثار تاريخى پيرامون شهر، اقليم، مناظر طبيعى، حيات وحش و غيره مى‏باشد. شهر مشهد تا حدى از اين مواهب برخوردار است. آثارى از قبيل مقبره خواجه‏ربيع، خواجه‏اباصلت، خواجه‏مراد، چشمه گيلاس، بند گلستان، سد كارده، آبشار اخلمد، وكيل‏آباد و دره‏هاى زيباى طرقبه، شانديز، زشك و شرايط اقليمى مطلوب و دلچسب آنها به همراه مناظر زيباى طبيعى در فصل تابستان و صنايع دستى محلى در جذب مسافران و زايران غيربومى و جمعيت غيرساكن به اين مناطق نقش بسزايى دارد.